Mustafa Kemal'in 1923'e kadar olan düşünce serüveni üç aşamadan geçer: İlk aşama "hürriyet" fikriyle donandığı 20'li ve 30'lu yaşlarıdır. 1920'lere doğru, zihninde "milli hakimiyet" fikri filizlenir. Ve nihayet Ankara'ya geldikten sonra "cumhuriyet" fikri olgunlaşır.
3 yıllık bu son dönemde okuduğu kitaplar ve o kitapların Mustafa Kemal üzerindeki etkisi, özellikle incelenmeye değerdir. TBMM Reisi’nin, bir yandan savaş haberleriyle uğraşırken, öte yandan Ankara'nın ıssız, tehlikeli, soğuk gecelerinde şafak sökünceye kadar okuduğu kitaplar, kurmayı düşündüğü yeni rejimin ip uçlarını taşır.
O dönem Atatürk'ün başucu kitaplarından biri Fransız düşünürü Jean Jacques Rousseau'nun "Mukavele-i içtimaiyye"si yani "Toplum Sözleşmesi"dir. Fransız Devrimi’ne de kaynaklık eden bu kitap 1756'da yazılmış ama Türkçe'ye ancak 150 yıl sonra çevrilebilmiştir.
Bugün Çankaya Köşkü'nün "Atatürk Kitaplığı"nda saklanan kitabın 156 ncı sayfasındaki birkaç satırın yanında, Atatürk'ün "Mühimdir" notu vardır. Altı çizili bu satırlarda şu iki cümle yazılıdır: "Egemenlik gücü basit ve tektir. Bu gücü bölmek, yok etmek demektir."
İlk Meclis'te savaşı yönetebilmek için bütün yetkileri kendisinde toplamaya çalışan Başkumandan'ın, bu satırları neden "mühim" bulduğunu anlamak kolay. Nitekim Mustafa Kemal, Meclis'te olağanüstü yetkilerle donatılmasına itiraz eden ve "kuvvetler ayrılığı"nı savunan muhalefete karşı "egemenlik gücünün bölünemeyeceği" temasını sık sık kullanacaktır. Kitabın 169 ncu sayfasında altını çizdiği satırlarda, bakın ne yazıyor:
"Bir hükümetin kurulması için gerekli olan fiil, karmadır. İki ayrı fiilden meydana gelmiştir: Kanun yapma ve onu uygulama fiili..."
Şimdi Mustafa Kemal'in Aralık 1921 günü Meclis'te yaptığı konuşmaya kulak verelim:
"Beyler, sorarım size, bir hükümetin kurulması için gerekli olan fiil nedir? İzninizle ben tekrar edeyim: Bu fiil, kanun yapmadan ve kanunu uygulamadan oluşan karma bir fiildir."
Mustafa Kemal, o konuşmasında milletvekillerine Rousseau'yu dikkatle incelediğini de açıklar ve bunu onlara da tavsiye eder.
Aslında "Atatürk Kitaplığı"ndaki her kitabın ve bu kitaplarda altı çizilen her satırın ayrı bir öyküsü vardır. Bunlardan biri de İsmail Hakkı Babanzade'nin "Hukuk-u Esasiyye"sinde (Temel Haklar) yer alır.
Gazi'nin 1923 yılında, Cumhuriyet’in ilan edilmesinden önce okuduğu bu kitabın 119 ncu sayfasında Montesqueu'den (altı çizili) bir alıntı yapılmış. Aynen şöyle:
"Cumhuriyet ve demokrasileri yaşatan genel kural, siyasi fazilettir."
Bugün ülkenin dört bir yanına asılı "Cumhuriyet fazilettir" atasözünü borçlu olduğumuz bu alıntının yer aldığı kitapta Atatürk'ün el yazısıyla düştüğü küçük bir not daha var. Nottan ziyade, bir hesap bu:
Kitabın kenarına eski Türkçe olarak alt alta "1923" ve "1789" sayıları yazılıp çıkarma işlemi yapılmış. Sonuna da "134 sene evvel" notu düşülmüş. Bu küçük hesap, Türk devriminin, Fransa'daki atasına göre 134 yıl geciktiğini belgeliyor.
